Een reeks vulkaanuitbarstingen veroorzaakte in de 14de eeuw veel meer dan lokale ellende, het leidde tot de dodelijkste pandemie in de Europese geschiedenis: de Zwarte Dood.

De pest, die tussen 1347 en 1353 toesloeg, staat te boek als een van de grootste catastrofes die de mensheid ooit meemaakte. In sommige delen van Europa stierf 60 procent van de bevolking. We weten dat de bacterie Yersinia pestis via de Zwarte Zee ons continent bereikte, maar één vraag bleef tot nu toe onbeantwoord: waarom kwam de pandemie precies toen, precies daar en waarom verspreidde die zich zo razendsnel?

De zoektocht naar het eerste dominosteentje

Onderzoekers van de University of Cambridge en het Leibniz-instituut in Leipzig denken een groot deel van de puzzel te hebben opgelost. De catastrofale aaneenschakeling van gebeurtenissen begint verrassend genoeg niet bij ratten of schepen, maar bij borrelende vulkanen. “Dit is iets waar ik al heel lang achter wilde komen”, zegt onderzoeksleider Ulf Büntgen. “Wat veroorzaakte de start en de verspreiding van de Zwarte Dood nou precies? Waarom gebeurde dit op dat specifieke moment in de Europese geschiedenis? Deze vragen kun je alleen beantwoorden door samen te werken.”

Jaarringen

Büntgen onderzoekt klimaatverandering door jaarringen van bomen te analyseren. Uit die ringen valt op te maken dat rond 1345 een reeks vulkaanuitbarstingen voor ongewoon koude, natte zomers zorgde in grote delen van Zuid-Europa. In boomstammen uit de Spaanse Pyreneeën zaten bijvoorbeeld opvallende ‘blauwe ringen’, een teken van extreme kou.

Drie koele zomers op rij is erg zeldzaam en vrijwel altijd het gevolg van vulkanische activiteit. Middeleeuwse bronnen ondersteunen dat beeld. Notities uit die tijd spreken over vreemde bewolking en extreem donkere maansverduisteringen. Dit zijn typische signalen dat er veel vulkanisch as en gassen in de atmosfeer aanwezig waren.

Hongersnood op de loer

Die jarenlange kou leidde tot misoogsten en voedseltekorten in het Middellandse Zeegebied. Normaal gesproken zou dat in veel steden hongersnood veroorzaken, maar de machtige maritieme stadstaten Venetië, Genua en Pisa kwamen met een oplossing. Door hun goed georganiseerde handelsnetwerken konden ze graan importeren uit het gebied rond de Zee van Azov, aan de zuidkant verbonden met de Zwarte Zee.

“Deze steden hadden al meer dan een eeuw ervaring met langeafstandsroutes door het hele Middellandse Zeegebied en de Zwarte Zee”, legt historicus Martin Bauch uit. “Daardoor konden ze razendsnel een systeem opzetten om hongersnood te voorkomen. Maar uiteindelijk leidde dat indirect tot een nog veel grotere ramp.”

Vlooien en woestijnratten

Want tussen de zakken graan reisde ook iets heel anders mee: vlooien besmet met Yersinia pestis. Waar de bacterie precies vandaan kwam blijft onduidelijk, al wijst genetisch onderzoek op wilde knaagdieren uit de woestijnen van Centraal-Azië. Mogelijk waren het woestijnratten, ook wel renmuizen of gerbils genoemd. Zodra de besmette vlooien in mediterrane havens aan wal kwamen, sprongen ze over op nieuwe gastheren: ratten, andere dieren en uiteindelijk op de mens. Het gevolg was dat de ziekte zich binnen enkele maanden explosief verspreidde door Europa en ongelooflijk veel dood en verderf veroorzaakte. “In heel veel Europese steden vind je bijna acht eeuwen later nog sporen van de Zwarte Dood”, zegt Büntgen. “Hier in Cambridge werd het Corpus Christi College bijvoorbeeld gesticht door inwoners uit een door de pest getroffen gemeenschap.”

Opmerkelijk genoeg lijken grote steden zoals Milaan en Rome destijds grotendeels aan de pandemie ontsnapt te zijn. “Deze steden hoefden in de jaren na 1345 geen graan te importeren. Dat levert extra bewijs voor onze conclusie dat juist de combinatie van klimaatverandering, misoogsten en graanhandel het ontstaan van de Zwarte Dood mogelijk maakte”, legt Bauch uit.

Perfect storm

De onderzoekers spreken van een ‘perfect storm’: een kettingreactie van klimaatschokken, economische noodmaatregelen, internationale handel en een ziekteverwekker die zijn kans schoon zag om te doen waar hij goed in is: zo veel mogelijk slachtoffers maken. Het is een vroeg en buitengewoon schrijnend voorbeeld van globalisering en van de risico’s die daarbij horen.

“De samenloop van omstandigheden in 1345 is uniek in zijn soort, maar de kans op nieuwe infectieziektes die over kunnen gaan van dier op mens in onze geglobaliseerde wereld is door klimaatverandering alleen maar groter geworden”, waarschuwt Büntgen. “Onze recente ervaringen met Covid-19 maken dat pijnlijk duidelijk.”

H5N1

Zo hangt de vogelgriep ook als een zwaard van Damocles boven de wereld. Al ruim anderhalf jaar waarschuwen virologen dat het virus alles in huis heeft om een nieuwe pandemie te veroorzaken. Dit najaar is de bezorgdheid extra toegenomen, omdat het H5N1-virus als nooit tevoren circuleert onder wilde vogels. De onderzoekers wijzen erop dat historische inzichten cruciaal zijn in moderne risicoanalyses. Wie wil begrijpen hoe klimaat, handel en ziekteverwekkers elkaar versterken, moet niet alleen vooruit kijken, maar ook meer dan 700 jaar terug.

Schrijf je in voor de nieuwsbrief! Ook elke dag vers het laatste wetenschapsnieuws in je inbox? Of elke week? Schrijf je hier in voor de nieuwsbrief!

Uitgelezen? Luister ook eens naar de Scientias Podcast: !