„Wij geloven in vele verhalen naast elkaar, en niet meer in één lineaire kunstgeschiedenis”, zei Rein Wolfs, directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam dit jaar in NRC. ‘Verbreding’ noemde hij dit nieuwe beleid – omdat de tijd van de grote iconen en de bijbehorende strikte indeling van de kunstgeschiedenis in dominante stromingen voorbij zou zijn.
En ja, als je de top-15 van het jaar 2025 bekijkt, dan zou je inderdaad kunnen zeggen dat de museale wereld opvallend zijn best doet iedere starre opvatting van een dominant kunstverhaal achter zich te laten. De verhalen van vroegere buitenstaanders en voormalige zijpaden zijn in deze lijst van zienswaardige exposities de hoofdlijn geworden.
Allereerst is dat te zien bij de gekozen exposities van hedendaagse kunst, waarin kunstenaars met een niet-westerse herkomst domineren. Zo maakte de Afghaans-Nederlandse Narges Mohammadi naast een sublieme expositie in Brutus dit najaar ook een nieuw openbaar kunstwerk voor Rotterdam. In Foam bracht de Palestijns-Nederlandse Sahir Khader met zijn foto’s een eerbetoon aan gedode jonge Palestijnse strijders, en de Libanees-Nederlandse Mounira al Solh vermengde verhalen over haar achtergrond in de burgeroorlog in Libanon met die uit haar nieuwe thuisland Nederland.
Niet-westerse herkomst is al meer dan 20 jaar een hevig bediscussieerd thema in de westerse kunstwereld, maar in deze top-15 lijkt het gewoon een museale normaliteit – waar tegelijk geen sterke nadruk meer op gelegd hoeft te worden. De Amerikaan Kerry James Marshall kan je zien als voorloper van een nieuwe generatie zwarte kunstenaars, maar is volgens de recensent simpelweg ook een van de beste schilders van dit moment. En in Tate Modern verbeeldde de Zuid-Koreaanse Do Ho Suh, die al in 2019 in Voorlinden stond, met een veelkleurig palet aan vormen het universele thema heimwee.
Herontdekkingen
Dezelfde ‘verbreding’ is ook te zien bij kunsthistorische exposities. Ja, er zijn goede exposities over bekende grote namen als de modernist Gerhard Richter en Renaissance-kunstenaar Michelangelo – al is het bij beiden met een net wat nieuwe invalshoek – maar musea wezen dit jaar ook met opvallende gretigheid op kunsthistorische herontdekkingen. Of het nu gaat om figuratieve 20ste-eeuwse kunstenaars die zijn vergeten omdat ze niet pasten bij het modernistische verhaal van de kunstgeschiedenis-als-vooruitgang, om vrouwelijke kunstenaars die in hun eigen tijd simpelweg (te) weinig aandacht kregen, of om thema’s die tot voor kort ondergewaardeerd waren, zoals ‘de taboes rond het moederschap’.
Of weer om andere redenen: zo kreeg de 17de-eeuwse beeldhouwer Artus Quellinus – qua museale aandacht in de afgelopen decennia ondergesneeuwd vanwege de dominantie van schilders– in het Paleis op de Dam zijn eerste overzicht. De Lakenhal presenteerde voor het eerst de verrassende tronies van Meester I.S., die anonieme tijdgenoot van Rembrandt. En KAdE in Amersfoort brengt het in Europa nauwelijks bekende werk van de Amerikaanse schilder Jacob Lawrence, die in de jaren dertig de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis vastlegde.
Natuurlijk, deels laat deze lijst de keuze van de NRC-recensenten zien, van wie je een dergelijke nieuwsgierigheid ook zou kunnen verwachten. Maar deels zegt dit ook iets over de verandering van het museale aanbod: opvallend graag laat de museale wereld zien dat ze heus verder kijkt dan de gebaande paden. En hier zit dan ook gelijk de wrange ironie: een herontdekking van een vergeten kunstenaar, de ontdekking van een nieuwe biculturele kunstenaar of de presentatie van een ondergewaardeerde thematiek lijkt soms bijna een pr-middel geworden om te tonen dat het instituut heus actueel genoeg is – terwijl ondogmatische nieuwsgierigheid toch eigenlijk altijd het uitgangspunt zou moeten zijn, ongeacht welke vertelling er op een bepaald moment in de mode is.
In die zin valt in de nummer 1 van de top-15 alles samen. In de expositie Missen als ronde vorm komen de deelnemers van overal vandaan en kiezen alle mogelijke vormen, maar toch gaat het hier niet om herkomst, niet om canon of juist om anti-canon, maar gewoon om dat waar de kunst voor bedoeld is: om te reflecteren op diepmenselijke ervaringen, in dit geval rouw. En inderdaad, deze expositie is niet in het Stedelijk Museum Amsterdam of het Rijksmuseum te zien, maar in het veel kleinere Stedelijk Museum Schiedam – wat dat betreft ook een teken van ‘verbreding’.
Merlijn Schoonenboom
Miriam Cahn, Mutterfreude, 2021.
Foto Centraal Museum Utrecht / Adriaan van Dam
Zoom in
15. Good Mom, Bad Mom. Centraal Museum Utrecht
In het Centraal Museum Utrecht was de eerste echt grote tentoonstelling over moederschap te zien. Tweehonderd kunstwerken, oud en nieuw, rond moederschapsthema’s die lange tijd taboe waren in de kunst: wensouderschap, angst, verlies, best lelijke baby’s. Roze wolken zijn afwezig in deze tentoonstelling ‘over moederschap, zorgdragen, de politiek van de baarmoeder en emancipatie’.
Lees ook
Naast de heilige Maria, die verschoond bleef van tepelkloven en spuitluiers, is iedere moeder een ‘bad mom’
Zoom in
14. Meesterlijk mysterie. Over Rembrandts raadselachtige tijdgenoot. Lakenhal Leiden
Niemand weet wie er achter Meester I.S. schuilgaat. Hij of zij schilderde geen portretten van opdrachtgevers met geld of status, maar zogenaamde tronies: studies van gewone burgers met door het leven getekende of anderszins karakteristieke koppen. Deze eerste expositie doet door de vormgeving met neon-achtig blauw licht niet geheel recht aan zijn werk, maar één ding is zeker: Meester I.S. heeft drie of vier kopstudies gemaakt die tot de mooiste portretten van de zeventiende-eeuwse Nederlandse kunst behoren.
Nog te zien t/m 8/3/2026. Info: Lakenhal.nl
Lees ook
Neusgezwel en manboobs – wie was Rembrandts mysterieuze tijdgenoot ‘Meester I.S.’?
Jacob Lawrence: Northbound, (1962, eitempera op paneel, 61 x 101,6 cm).
Foto Alexandre Gallery New York/privécollectie
Zoom in
13. Jacob Lawrence, African-American modernist. Kunsthal KAdE, Amersfoort
Kunsthal KAdE maakte de eerste Europese overzichtstentoonstelling van de overweldigende Amerikaanse schilder Jacob Lawrence (1917-2000), die ten onrechte in Europa minder bekend is. In de VS geldt hij als een van de belangrijkste Afrikaans-Amerikaanse schilders van de 20ste eeuw, en hij stelt in zijn werk de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis centraal.
Nog te zien t/m 4/1/2026. Info: kunsthalkade.nl
Lees ook
Kunstenaar Jacob Lawrence legde de inauguratie van Jimmy Carter vast. Carter zelf kwam er niet op te staan
Het poppenhuis van Petronella Oortman, Amsterdam, ca. 1686-1710. Te zien in het Rijksmuseum.
Foto Rijksmuseum
Zoom in
12. Thuis in de 17de eeuw. Rijksmuseum Amsterdam
Het Rijksmuseum heeft een expositie gemaakt om te laten zien hoe „het dagelijks leven er nu echt uitzag in de tijd van Rembrandt, Vermeer en Jan Steen”. De expositie geeft een beeld van het toenmalige huishouden, met aandacht voor de centrale rol die vrouwen daarin speelden. Op basis van de voorwerpen die daarmee in verband kunnen worden gebracht reconstrueert de expositie de verschillende activiteiten zoals ze in de loop van een dag plaatsvonden.
Nog te zien t/m 11/1/26. Info: Rijksmuseum.nl
Lees ook
Poppenhuizen tonen hoe we in de 17de eeuw ’thuis’ beleefden
Rubbing/Loving, Seoul Home: de afdruk van het ouderlijk huis van Do Ho Suh, in Tate Modern.
Foto Jai Monaghan
Zoom in
11. The Genesis Exhibition: Do Ho Suh: Walk the House. Tate Modern, Londen
Sinds de Zuid-Koreaanse superkunstenaar Do Ho Suh in 1991 vanuit Seoul vertrok naar de VS, en daarna naar Londen, sloop er een thematiek in zijn werk: heimwee. Deze tentoonstelling in Londen toonde hoe dit heimwee werd verbeeld in reusachtige, piepkleine, statische en dynamische werken. Het spectaculaire ging erin samen met het fragiele, waarbij reusachtige installaties, prachtige videowerken en piepkleine, schitterende werkjes op papier werden gecombineerd.
Lees ook
Superster Do Ho Suh ontmantelt huizen en combineert zo het spectaculaire met het fragiele in schitterende expositie
10. Girls. Over verveling, rebellie en opgroeien. Modemuseum Antwerpen
Deze tentoonstelling in het Antwerpse museum wil de emotionele, psychologische en politieke diepgang van het tienermeisje laten zien: de meisjestienertijd die te vaak niet serieus genoeg wordt genomen. De expositie laat naast mode ook filmfragmenten zien, fotografie, beeldende kunst, kasten met boeken en tijdschriften, en maar liefst drie levensgrote tienerkamers.
Nog te zien t/m 1/2/2026. Info: momu.be
Lees ook
Drie tentoonstellingen tonen mode van een eeuw geleden, sciencefictionjurken en hoe meisjes zoveel meer zijn dan muze en model
Werk van Mark Manders, uit de expositie Mindstudy.
Foto Ans Brys
Zoom in
9. Mark Manders: Mindstudy. Museum Voorlinden, Wassenaar
Beeldend kunstenaar Mark Manders is inmiddels wereldberoemd. Met name zijn raadselachtige, figuratieve hoofden van brons zijn in bijna alle grote musea te zien, vooral buiten Nederland. Dit grote overzicht van zijn werk in museum Voorlinden in Wassenaar brengt tachtig bekende en nieuwe werken samen, die samen zijn fascinerende denkwereld laten zien.
Nog te zien t/m 18 januari 2026. Info: Voorlinden.nl
Lees ook
‘Ik durfde niet te zeggen dat ik kunstenaar was. Dat vond ik zo serieus’
Mounira Al Solh, Flying clapping, grooving, tasting love, drieluik, 2025
Foto Bonnefantenmuseum
Zoom in
8. Mounira al Solh: A Land as Big as Her Skin. Bonnefantenmuseum, Maastricht
De in 1978 in Beiroet geboren Mounira Al Solh kreeg in het Bonnefantenmuseum haar eerste museale overzichtstentoonstelling. Ze heeft als kind niet alleen de burgeroorlog meegemaakt, maar ook gezien hoe archeologen dankzij opgravingen de Fenicische geschiedenis zichtbaar en tastbaar maakten. Hoe het verleden naar boven gehaald werd en hoe helend verhalen kunnen zijn – dat heeft ze met verve onderzocht in haar werk.
Lees ook
Bij de Libanese kunstenaar Mounira Al Solh heeft Europa de touwtjes in handen
Michelangelo Buonarroti (1475-1564), Studies voor Adam voor de Sixtijnse Kapel, ca. 1511, Rood krijt op papier.
Foto British Museum, Londen
Zoom in
7. De mannen van Michelangelo. Frans Hals Museum, Haarlem
Viel hij op mannen, of niet? Als je Michelangelo’s vele tekeningen bekijkt, zou je denken van wel. Maar in museum Teylers in Haarlem lijkt het Michelangelo toch om iets anders dan erotiek te zijn begonnen. Als kunstenaar wilde hij de verbluffende machinerie tonen die een mensenlichaam is – het hoogtepunt van de schepping, vond men in renaissancistisch Italië.
Nog te zien tot 25/1/2026. Info: Teylersmuseum.nl
Lees ook
Michelangelo schetste zijn mannen met steroïden in het tekenkrijt
Zaal in Brutus van Er kraait geen haan naar van Narges Mohammadi.
Foto Laura Siliquini
Zoom in
6. Narges Mohammadi: Er kraait geen haan naar. Brutus, Rotterdam
De Afghaans-Nederlandse kunstenaar Narges Mohammadi heeft een sublieme solotentoonstelling ingericht in de schemerige, industriële ruimtes van Brutus in Rotterdam. De tentoonstelling was een ode aan Mohammadi’s moeder en aan alle mensen die, zoals de kunstenaar het noemt, „de taal van armoede spreken”. Eind 2025 werd op de Rotterdamse Coolsingel ook haar kunstwerk A Minute of Shelter onthuld.
Lees ook
Met haar sublieme solo-expositie maakt de Afghaans-Nederlandse Narges Mohammadi herinneringen tastbaar
Gerhard Richter, Venedig (Treppe), 1985.
Foto Fondation Louis Vuitton
Zoom in
5. Gerhard Richter. Fondation Louis Vuitton, Parijs
Op deze enorme oeuvretentoonstelling van Gerhard Richter in Parijs zijn 275 werken te zien van de Duitse sterschilder uit de periode 1962-2024. Aan de ene kant zien we hier Richter-de-modernist, maar aan de andere kant wordt hij nu nadrukkelijk óók opgevoerd als de schilderende chirurg die heel precies heeft gesneden in de pijnpunten van de Duitse samenleving, de geschiedenis.
Nog te zien t/m 2/3/2026. Info: fondationlouisvuitton.fr
Lees ook
Heeft schilder Gerhard Richter (93) zijn beste tijd gehad? Allerminst, laat deze enorme overzichtstentoonstelling zien
Yassine (l), Ahmad (r). Drie dagen later kwamen ze om bij een drone-aanval van het Israëlische leger. Jenin, Palestijns vluchtelingenkamp, 2024.
Foto Sakir Khader/ Magnum Photos
Zoom in
4. Sakir Khader: Yawm al-Firak. FOAM, Amsterdam
Toen zijn elfjarige neefje Kosay in 2002 door een Israëlische kogel werd gedood, besloot de Palestijns-Nederlandse Sakir Khader fotojournalist te worden. Zijn eerste museale solotentoonstelling in FOAM in Amsterdam draaide vooral om jonge gedode Palestijnse strijders. Het was elke bezoeker onmiddellijk duidelijk dat Khader zeer dicht op het onderwerp zit, dichter dan een niet-Palestijnse fotograaf ooit zou kunnen zijn.
Lees ook
De indrukwekkende expositie van fotograaf Sakir Khader begint met zijn eigen lijkwade
Esiri Erheriene-Essi, The Birthday Party, 2021.
Foto Esiri Erheriene-Essi en Galerie Ron Mandos
Zoom in
3. When we see us, A Century of Black Figuration in Painting. Bozar Brussel Kerry James Marshall: The Histories. Royal Academy, Londen
Een brede reikwijdte van honderd jaar figuratieve zwarte schilders kwam in Brussel samen. Het ging bewust niet om slavernij, trauma en racisme, maar om vreugde, spiritualiteit en het alledaagse leven. Wel ontbrak schilder Kerry James Marshall, die als de grote voorloper van de nieuwe generatie zwarte kunstenaars kan worden gezien; maar van hem is een uitstekend overzicht in Londen te zien.
Kerry James Marshall. Nog te zien t/m 18/1/26. Info: royalacademy.org.uk
Lees ook
Geen pijn maar vreugde in een eeuw van zwarte zelfrepresentatie
Lees ook
Kerry James Marshall is misschien wel de beste schilder van dit moment
Artus Quellinus, Vierschaar, 1652-1655.
Foto Benning & Gladkova/ Koninklijk Paleis Amsterdam
Zoom in
2. Artus Quellinus. Beeldhouwer van Amsterdam. Paleis op de Dam, Amsterdam
Figuratieve sculptuur had je bijna niet in het Holland van de zeventiende eeuw, maar Vlaming Artus Quellinus voorzag het stadhuis op de Dam in Amsterdam van honderden beelden van verbluffende kwaliteit. In de eerste monografische expositie ooit gewijd aan deze kunstenaar en diens betrekkelijk kortstondige status van ‘beeldhouwer van Amsterdam’, toonde het Paleis honderd bruiklenen naast de eigen werken.
Lees ook
De Hollandse 17de eeuw kreeg barokke zwier en Vlaams detail dankzij beeldhouwer Artus Quellinus
Bertien van Manen: Sister Nuala Bundoran uit de serie Beyond Maps and Atlases (2013-2015)
Foto Bertien van Manen
Zoom in
1. Missen als ronde vorm. De kunst van het doorleven. Stedelijk Museum Schiedam
De combinatie van het thema rouw en hedendaagse kunst blijkt prachtig te werken. Missen als ronde vorm is geïnspireerd op het gelijknamige boek van kunstenaar en schrijver Hanne Hagenaars. Ruim dertig hedendaagse kunstenaars uit Nederland tonen in het Stedelijk Museum Schiedam werk waarin verlies een rol speelt. Soms is dat sjamanistisch of symbolisch, soms met actieve handelingen.
Nog te zien t/m 1/3/26. Info: stedelijkmuseumschiedam.nl
Lees ook
Deze kunstenaars bieden levenskracht om met rouw en verdriet om te gaan
De beste cultuur van 2025 volgens NRC
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
De journalistieke principes van NRC