Het is hoog spel dat bondskanselier Friedrich Merz (CDU) deze dagen speelt. Sinds september probeert hij in de EU de handen op elkaar te krijgen om de bevroren Russische tegoeden van 210 miljard euro te gebruiken om de defensie van de Oekraïners te financieren. Hij schreef een open brief in de Financial Times en in de Frankfurter Allgemeine Zeitung, hij zegde een reis naar Noorwegen af om de bezwaren van de Belgische premier Bart De Wever tijdens een diner weg te nemen.
Tot nu toe klaarblijkelijk zonder succes. Als donderdag de Europese Raad bijeenkomt, stuit de Duitse kanselier op een aantal felle tegenstanders van de confiscatie van het Russische geld. Maar voor Merz is het een halszaak: hij zegt dat de „Europese soevereiniteit” en de Europese geloofwaardigheid in de komende jaren ervan afhangt.
„Hoe groter we de zaak van tevoren opblazen, hoe groter de kans natuurlijk dat we in ons hemd staan als het er niet doorheen komt”, zegt politicoloog Frank Sauer over de grote woorden van Merz. Dat afbreukrisico neemt de kanselier op de koop toe.
Lees ook
Is het een goed idee om de Russische tegoeden in te zetten in Oekraïne? Vijf obstakels
„Het lot van Oekraïne is het lot van Europa”, zo luidt al maanden het devies van Friedrich Merz (70). Deze week neemt hij nadrukkelijk het initiatief om Europa achter Oekraïne te scharen. Een „erg belangrijk initiatief”, zei demissionair premier Dick Schoof maandagavond na afloop van het diner in Berlijn, waar Merz de Oekraïense president Volodymyr Zelensky, de Amerikaanse afgevaardigden Steve Witkoff en Jared Kushner, EU-Commissievoorzitter Urusla von der Leyen en een aantal Europese regeringsleiders bijeenbracht.
‘Berlijn is nu het centrum’
De voortrekkersrol binnen Europa is nieuw voor Duitsland. Merz’ voorganger Olaf Scholz (SPD) keek star naar de VS en deed alles in samenspraak met toenmalig Amerikaanse president Joe Biden, niet in overleg met zijn Europese collega’s. Politicoloog en veiligheidsdeskundige Sauer, die verbonden is aan de Universiteit van de Bundeswehr in München, zegt: „Scholz was qua Europapolitiek een catastrofe. Merz is wat betreft buitenlandbeleid een grote verbetering.”
Merz ontving Zelensky in het Kanzleramt in Berlijn. De voortrekkersrol binnen Europa is nieuw voor Duitsland.
Foto Markus Schreiber/AFP
Zoom in
Zondag en maandag ontving Merz Zelensky en de delegatie uit de VS onder leiding van Witkoff en Kushner in het Kanzleramt in Berlijn. Witkoff is vastgoedmakelaar, Donald Trumps „speciaal gezant voor vredesmissies” en co-auteur van het gewraakte 28-puntenplan dat de VS samen met Rusland opstelde. Na het uitlekken van het vredesplan was Merz de eerste Europese leider die Trump aan de telefoon kreeg.
Volgens bronnen in Duitse media vreesde Merz dat Trump uit de NAVO zou stappen
In Berlijn ontmoette Witkoff Zelensky voor het eerst, terwijl Witkoff dit jaar al vijf keer op bezoek ging bij de Russische president Vladimir Poetin. Zelensky zei maandag na afloop op een persconferentie dat hij had gehoopt dat de Amerikanen naar Kyiv zouden komen om daar het Oekraïense perspectief te horen en te zien. „Maar ik ben dankbaar dat ze hier zijn en dat we gehoord worden”, aldus Zelensky. „Berlijn is nu het centrum van belangrijke diplomatieke gesprekken en beslissingen.”
In Berlijn, zo merkten politiek analisten op, zat Zelensky met Merz aan één kant van de onderhandelingstafel, aan de andere kant zaten de Amerikanen. „Dat wat we vroeger het Westen noemden, onderhandelde nu met elkaar”, zegt politicoloog Sauer. Een dag eerder zei Merz op het partijcongres van zusterpartij CSU: „De Pax Americana is voorbij.”
In Berlijn zat Zelensky met Merz aan één kant van de onderhandelingstafel, aan de andere kant zaten de Amerikanen.
Foto handout via REUTERS
Zoom in
Plantje is nog klein
Dat Europa niet kan rekenen op de VS was Merz al ruimschoots voor de publicatie van de Amerikaanse Nationale Veiligheidsstrategie duidelijk. Op de avond in februari dat Merz’ CDU de Bondsdagverkiezing won zei hij in een talkshow dat „we van twee kanten onder immense druk staan” en dat het „mijn absolute prioriteit [is] om stap voor stap onafhankelijk te worden van de VS”.
Vijf dagen later kleineerde president Donald Trump Zelensky bij diens bezoek in het Witte Huis. Volgens bronnen in Duitse media vreesde Merz in die dagen dat Trump uit de NAVO zou stappen. Ruim twee weken later werd op Merz’ initiatief de ‘Schuldenbremse’ zo hervormd dat Duitsland onbeperkt leningen kan opnemen voor defensie. Daarmee brak hij een nadrukkelijke verkiezingsbelofte. Want Merz komt uit de school van Wolfgang Schäuble, de belichaming van de Duitse begrotingsdiscipline. In navolging van Duitsland zegden meer landen toe de defensie-uitgaven naar 5 procent te tillen, en op de NAVO-top deze zomer in Den Haag bleef het bondgenootschap in tact.
Lees ook
Zuinig Duitsland zet historische stap: hoe de herziening van de ‘Schuldenbremse’ defensie en economie moet redden
Drie dagen na zijn verkiezing tot kanselier, in mei, reisde Merz per trein met de Franse president Emmanuel Macron, de Britse premier Keir Starmer en de Poolse premier Donald Tusk naar Kyiv. Daar belden ze collectief met Trump, die Amerikaanse steun toezegde voor sancties tegen Rusland als Moskou geen staakt-het-vuren zou accepteren. Die toezegging bleek van korte duur.
Politicoloog Sauer zegt: „Er bestond 24 uur lang de indruk dat Trump aan de kant van Europa staat, toen liet hij ons weer vallen. Zo gaat het steeds. Daar heeft Merz goed op gereageerd wat mij betreft. Zijn opvatting is: ‘Het is deze keer misgegaan, maar we blijven het proberen, want niets doen is geen optie.’”
De ‘familiefoto’ van de deelnemers aan de bijeenkomst die Merz deze week organiseerde in het Kanzleramt in Berlijn.
Foto MARKUS SCHREIBER/ANP/EPA
Zoom in
Het overleg tussen Zelensky, de Amerikanen en de Europeanen in Berlijn is zo’n nieuwe poging van Merz. De VS hebben niets zwart op wit toegezegd, het gaat om een „toenaderingspoging”, aldus een hoge Duitse ambtenaar. Merz zelf zei op maandagavond dat er een „kans is op een echt vredesproces. Het plantje is nog klein, maar de kans is reëel”.
Te nationalistisch project
Op Merz’ aanpak is ook kritiek. Een van zijn argumenten voor het gebruik van de Russische tegoeden in Brussel is dat Europa besluitvaardigheid moet laten zien en eensgezindheid moet uitstralen. Dat argument gebruikt hij ook in zijn coalitie: toen hij twee weken geleden geen meerderheid bij elkaar dreigde te krijgen voor een nieuwe pensioenwet, vond Merz het nodig zijn partijgenoten erop te wijzen dat een afwijkende stem de Duitse regering zou destabiliseren terwijl Europa door Poetin wordt bedreigd.
Groenen-voorzitter Franziska Brantner zei dat Merz de „positie van Duitsland heeft verzwakt”
In eigen land staat Merz er niet goed voor: zijn coalitie van CDU/CSU en SPD komt maar moeizaam tot compromissen, de grote hervormingen die Merz aankondigde krijgt hij er niet doorheen. De Duitse economie stagneert en in de peilingen is de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) de CDU voorbijgestreefd. Weekblad Die Zeit stelde in een commentaar dat het nogal een zwaktebod is om de eigen coalitie op allerlei binnenlandse onderwerpen te willen disciplineren met het dreigement ‘Poetin’ en ‘Trump’.
Ook de oppositie is kritisch, en niet alleen pro-Russische partijen zoals de AfD. Europarlementariër Marie-Agnes Strack Zimmermann (FDP) waarschuwde Merz voor een te dominante Duitse rol: „Heel Europa moet aan de kant van Oekraïne staan”, aldus Strack-Zimmermann in de Tagesspiegel. „De pogingen van Poetin en van Trump om Europa te verdelen zijn openlijker dan ooit. In die moet de kanselier niet trappen.” Volgens Strack-Zimmermann moet de Duitse leiderschapsrol niet ten koste gaan van Europese eensgezindheid.
Groenen-voorzitter Franziska Brantner zei in de FAZ dat Merz de „positie van Duitsland verzwakt”, onder meer omdat hij heeft gezegd dat hij het „grootste conventionele leger van Europa” wil opbouwen in Duitsland. Volgens de Groenen is dat een te nationalistisch project en zou het om een zo sterk mogelijk Europees leger moeten gaan. De Duitse Bundeswehr werkt wel heel nauw samen met veel buurlanden.
Tweede Zeitenwende
Kort na de publicatie van de Amerikaanse veiligheidsstrategie sprak Merz’ partijgenoot Norbert Röttgen van een „tweede Zeitenwende”, een tweede epochale ommekeer. De eerste Zeitenwende had kanselier Olaf Scholz in 2022 uitgeroepen, daags na de Russische invasie in Oekraïne. Concreet betekende die ommekeer dat Duitsland voor het eerst sinds de val van de Muur in 1989 fors in defensie investeerde, ook met steun van oudsher pacifistische partijen als de Groenen.
De tweede Zeitenwende is volgens Röttgen dat de VS voor het eerst sinds WOII niet meer aan de kant van Europa staan. Dat raakt aan de identiteit van de christen-democraten van Merz, die naoorlogs West-Duitsland opbouwden onder een soort Amerikaans mentorschap, en die ook veel verantwoordelijkheden afschoven op de VS.
Nu moet Europa wat Merz betreft dus onafhankelijk worden van de VS. Het gebruik van de bevroren Russische tegoeden is daarbij voor Merz een cruciale stap. Ook Groenen-politica Brantner stelt dat het een „capitulatie” van Europa zou zijn als het Russische geld in Brussel niet wordt vrijgegeven. Die urgentie klinkt in Berlijn overal. Een hoge ambtenaar zegt: „Er is geen plan B. Deze week wordt het lot van Europa bezegeld.”
Geef cadeau
Deel
Mail de redactie
NIEUW: Geef dit artikel cadeau
Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
De journalistieke principes van NRC